Jack J97 và Nghi vấn Lightstick: Phân Tích Dưới Góc Nhìn Pháp Lý Sở Hữu Trí Tuệ

Gần đây, cộng đồng mạng Việt Nam xôn xao trước thông tin ca sĩ Jack (J97) và đội ngũ của anh bị tố chưa trả lightstick cho người hâm mộ đã thanh toán sau gần một năm ra mắt dự án. Tuy nhiên, tạm bỏ ngoài việc bên nào đúng, bên nào sai, chúng ta hãy trở lại gần một năm trước khi vấn đề về vụ Lightstick này không phải là việc giao hàng đúng hạn, mà là nghi vấn Jack bị tố sao chép thiết kế lightstick từ một tác phẩm được đăng tải trước đó trên mạng xã hội bởi một nhà thiết kế nước ngoài.

Sự giống nhau về kiểu dáng, bố cục và màu sắc giữa hai thiết kế của Jack và nhà sản xuất nội dung, hình ảnh trên mạng kia đã làm dấy lên tranh cãi về vấn đề đạo nhái và quyền sở hữu trí tuệ trong môi trường sáng tạo hiện đại.

Điều đáng nói là thiết kế gốc được đăng tải công khai trên nền tảng trực tuyến, và đến thời điểm hiện tại, chưa có xác nhận chính thức rằng đây là sản phẩm đã được đăng ký quyền sở hữu trí tuệ hay không, cũng như việc có đi kèm điều khoản cấp phép sử dụng tự do (free license) hay không.

Bài viết này sẽ phân tích ba giả định pháp lý có thể xảy ra trong vụ việc này và trách nhiệm tương ứng của nghệ sĩ, đội ngũ thiết kế cũng như cách phòng tránh rủi ro tương tự.

Trường hợp 1: Thiết kế gốc đã được đăng ký quyền tác giả và không cấp phép sử dụng

Nếu người thiết kế ban đầu đã đăng ký bản quyền tại cơ quan có thẩm quyền (ví dụ: Copyright Office ở Mỹ hoặc Cục Bản quyền tác giả tại quốc gia họ cư trú) và không cho phép sử dụng tác phẩm, thì việc sao chép ý tưởng thiết kế để sản xuất thương mại có thể cấu thành hành vi xâm phạm quyền tác giả.

Trong trường hợp này, bên sử dụng (đội ngũ Jack J97) có thể phải chịu trách nhiệm dân sự, hành chính, hoặc thậm chí hình sự (tùy mức độ và quốc gia nơi hành vi xâm phạm diễn ra). Chế tài bao gồm:

• Buộc chấm dứt hành vi vi phạm.
• Bồi thường thiệt hại vật chất và phi vật chất.
• Xin lỗi công khai hoặc cải chính thông tin.

Nếu thiết kế được dùng để sản xuất hàng hóa thương mại (bán lightstick), mức độ vi phạm có thể bị đánh giá nghiêm trọng hơn vì có yếu tố trục lợi.

Trường hợp 2: Thiết kế gốc được chia sẻ công khai và cấp phép sử dụng có điều kiện (ví dụ: Creative Commons)

Nếu thiết kế gốc được tác giả phát hành với giấy phép sử dụng theo một trong các loại giấy phép Creative Commons (CC) – ví dụ CC-BY (cho phép sử dụng nếu ghi nhận tác giả), hoặc CC-NC (chỉ cho mục đích phi thương mại), thì việc sử dụng thiết kế phải tuân thủ các điều kiện đó.

Trong trường hợp đội ngũ của Jack:

• Không ghi nhận tác giả thiết kế (vi phạm CC-BY), hoặc
• Sử dụng vào mục đích thương mại (bán lightstick, vi phạm CC-NC),

thì cũng có thể cấu thành hành vi vi phạm giấy phép và quyền tác giả. Trong trường hợp này, chủ sở hữu thiết kế có thể yêu cầu ngừng sử dụng và bồi thường.

Trường hợp 3: Thiết kế không đăng ký bản quyền hoặc được phát hành công khai mà không có điều kiện sử dụng

Nếu thiết kế gốc không được đăng ký bảo hộ và không có tuyên bố rõ ràng về giới hạn sử dụng, thì việc sử dụng lại có thể không vi phạm pháp luật, đặc biệt trong các hệ thống pháp luật yêu cầu đăng ký để thực thi quyền (như Mỹ đối với việc khởi kiện đòi bồi thường).

Tuy nhiên, điều này không đồng nghĩa với việc “đạo nhái” là chấp nhận được về mặt đạo đức hay thương hiệu. Một nghệ sĩ nổi tiếng vẫn có thể chịu phản ứng tiêu cực từ công chúng, bị chỉ trích về tính nguyên bản và uy tín cá nhân.

Khuyến nghị pháp lý và đạo đức nghề nghiệp

Để tránh các vụ việc tương tự gây ảnh hưởng tiêu cực đến danh tiếng và tiềm ẩn rủi ro pháp lý, nghệ sĩ, doanh nghiệp sáng tạo và đội ngũ truyền thông nên:

1. Tự sản xuất hoặc mua lại thiết kế từ các nguồn đáng tin cậy, có hợp đồng rõ ràng về quyền sở hữu và quyền sử dụng.
2. Kiểm tra kỹ nguồn gốc thiết kế khi sử dụng tài nguyên từ mạng Internet, đặc biệt là trên các nền tảng như Behance, Pinterest, DeviantArt, ArtStation,…
3. Tham vấn ý kiến luật sư SHTT khi phát hành sản phẩm có yếu tố thiết kế phức tạp, đặc biệt là trong trường hợp gắn với thương mại.

Kết luận

Dù vụ việc liên quan đến thiết kế lightstick của Jack J97 chưa được xác minh đầy đủ về mặt pháp lý, nhưng đây là một lời nhắc cảnh tỉnh cho giới sáng tạo tại Việt Nam: sự dễ dãi trong sử dụng thiết kế “có sẵn trên mạng” có thể dẫn đến hậu quả pháp lý nghiêm trọng và tổn thất thương hiệu lâu dài. Quyền sở hữu trí tuệ là tài sản – và như mọi tài sản khác, việc sử dụng mà không có sự cho phép là rủi ro.