“Liệu bạn có thể cấp bằng sáng chế cho mặt trời?” Câu nói nổi tiếng hơn 60 năm trước của tiến sĩ Jonas Edward Salk – nhà nghiên cứu virus học người Mỹ ngày càng trở nên sâu sắc hơn ngày nay, đặc biệt với bối cảnh dịch bệnh Covid-19 đang hoành hành và vaccine Covid-19 lại không thể được sản xuất hàng loạt do các vấn đề về bằng sáng chế.
Câu chuyện của vaccine bại liệt có thể là bài học cho vaccine Covid-19
Tiến sĩ Salk khẳng định rằng vaccine thuộc về người dân và nên được phân phát cho toàn bộ người dân một cách miễn phí, không vụ lợi.
Giáo sư Joan McMeeken – một nhà vật lý trị liệu nổi tiếng ở MelBourne, Úc từng là một trong những thanh thiếu niên Úc đầu tiên được tiêm vaccine bại liệt vào những năm 1950. Bà cho biết rằng khi vaccine đầu tiên cho bệnh bại liệt do Tiến sĩ Jonas Salk ở Hoa Kỳ phát triển có mặt ở Úc, nó đã được người dân hoan nghênh nhiệt liệt.
Bà chia sẻ về quá khứ chiến đấu với bệnh bại liệt hơn 50 năm trước: “Họ thực sự nóng lòng muốn đưa bọn trẻ đi tiêm phòng, đặc biệt nếu họ quen biết ai đó đã bị bại liệt. Mọi người đều vui mừng rằng vaccine cuối cùng đã được sản xuất vì họ đã phải trải qua nửa thế kỷ lo lắng về bệnh bại liệt.”
Khi tin tức về sự thành công của vaccine bại liệt lan truyền rộng rãi trên khắp thế giới, cha đẻ của loại vaccine đó đã phải đối mặt với câu hỏi về quyền sở hữu trí tuệ, bằng sáng chế cho loại vaccine của mình. Lời giải đáp của Tiến sĩ Salk sau đó được đăng trên các tờ báo ở mọi miền Trái Đất:
“Ai sở hữu bằng sáng chế vaccine? Tất cả mọi người. Chẳng có gì gọi là bằng sáng chế. Bạn có giữ bằng sáng chế của mặt trời không?”
Hơn 60 năm đã trôi qua kể từ khi Tiến sĩ Salk bày tỏ quan điểm đó, nhưng khi thế giới tiếp tục vật lộn với đại dịch Covid-19, những câu hỏi lớn về vai trò của quyền sở hữu trí tuệ đối với việc phát triển vaccine vẫn chưa được giải đáp.
Công dụng của bằng sáng chế vaccine
Bằng sáng chế vaccine được tạo ra nhằm ngăn chặn các đối thủ sao chép thành quả của một hãng dược và sản xuất hàng loạt các sản phẩm tương tự. Tại Mỹ và Úc, bằng sáng chế trong lĩnh vực dược phẩm nói chung có hiệu lực 20 năm kể từ ngày được cấp bằng thành công.
Các nhà sản xuất ra vaccine đăng ký sáng chế vaccine bởi vaccine đó sẽ sinh nguồn lợi nhuận cao cho họ. Tuy nhiên, điều này cũng dễ hiểu. Họ đã mất một thập kỷ phát triển để có thể thành công nghiên cứu ra một loại vaccine cho một căn bệnh nguy hiểm trên thế giới. Do đó, không có gì lạ khi họ muốn kiếm lợi nhuận từ mồ hôi công sức và sự đầu tư tiền bạc của mình. Theo một nghiên cứu của tờ The Washington Post, trung bình, để có thể nghiên cứu ra một loại vaccine cho một căn bệnh mới sẽ cần số tiền trong khoảng 521 triệu USD đến 2.1 tỉ USD (Số liệu có thể chênh lệch nhiều đối với từng căn bệnh khác nhau, công ty và quốc gia nghiên cứu phát triển vaccine).
Mất một thập kỷ phát triển và đưa thuốc vào sử dụng, các công ty thường được hưởng khoảng hơn 10 năm bán hàng không cạnh tranh. Không dừng lại ở đó, họ sẽ cố gắng cải thiện, mở rộng sử dụng ngay cả khi sản phẩm đã ra mắt. Vì vậy, nhà sản xuất đăng ký tiếp bằng sáng chế bổ sung và duy trì thế độc quyền trên thị trường trong nhiều năm nữa.
Liệu bằng sáng chế vaccine Covid-19 có cần tồn tại?
“Bằng sáng chế cho vaccine Covid-19 là rất cần thiết cho sự phát triển của nền kinh tế.” Tiến sĩ Nikolai Petrovsky của Đại học Y khoa và Y tế Cộng đồng Flinders – hiện đang nghiên cứu tại công ty phát triển vaccine Vaxine ở Adelaide cho biết.
Kể từ sau vụ tấn công ngày 11 tháng 9, công ty của ông đã thu hút được nguồn tài trợ từ chính phủ Hoa Kỳ để nghiên cứu phát triển vaccine sau khi dịch bệnh than hoành hành. Kể từ đó, phương pháp nghiên cứu vaccine đã được cấp bằng sáng chế của họ đã được sử dụng trong các dự án phát triển vaccine để đối phó với sự bùng phát của các bệnh khác bao gồm cúm lợn, Ebola và MERS.
Tiến sĩ Nikolai Petrovsky cho biết rằng việc có thể bảo vệ tài sản trí tuệ đã giúp ích cho công ty rất nhiều về mặt kinh tế trong việc nghiên cứu phát triển vaccine. Theo ông: “Lý do chúng tôi có bằng sáng chế là để thưởng cho nỗ lực phát triển một công nghệ mới của mọi thành viên tham gia nghiên cứu sản xuất vaccine. Chúng tôi đã phát triển vaccine của mình được 20 năm nay và đã đầu tư hơn 50 triệu USD vào quá trình này.”
“Sẽ không công bằng nếu chúng tôi đầu tư 20 năm công sức và tất cả số tiền đó và sau đó phát hành một loại vaccine mới có những lợi ích mà những công ty dược khác không có. Để rồi ai đó có thể đưa ra một loại thuốc bắt chước một tuần sau đó và có khả năng đẩy chúng tôi ra ngoài thị trường.”
Tại Úc, các bằng sáng chế tiêu chuẩn về thiết bị, chất, phương pháp hoặc quy trình tồn tại trong 20 năm và cho phép chủ sở hữu bằng sáng chế sử dụng cho mục đích thương mại trong khoảng thời gian đó.
Tiến sĩ Petrovsky cho biết việc có thể cấp bằng sáng chế cho các phiên bản vaccine mới đóng vai trò là nguồn động lực thúc đẩy sự đổi mới phát triển của nền kinh tế. Công ty của ông đã phát triển một loại vaccine cho đại dịch Covid-19 với tên là COVAX-19. Vaccine này đã được ký hợp đồng ở nước ngoài và đang trải qua giai đoạn thử nghiệm lâm sàng 2 và 3.
Liệu có nên miễn trừ các quyền sở hữu trí tuệ liên quan đến vaccine Covid-19?
Tuy nhiên, phó giáo sư về sức khỏe cộng đồng Deborah Gleeson của Đại học La Trobe – người đại diện cho Hiệp hội Y tế Công cộng của Úc cho biết rằng cuộc khủng hoảng y tế toàn cầu do COVID-19 gây ra đã làm nổi bật mặt trái về quyền sở hữu trí tuệ.
Cuối năm ngoái, tổ chức Bác sĩ Không Biên giới Médecins Sans Frontières cho biết rằng ước tính đã có sáu dự án dẫn đầu nghiên cứu vaccine COVID-19 nhận được 12 tỷ USD từ công quỹ trong thời gian xảy ra đại dịch. Vậy, liệu các công ty sản xuất vaccine có nên hạn chế sự cạnh tranh bằng cách giữ khư khư bằng sáng chế vaccine hay không khi chính tiền công quỹ chiếm một phần lớn trong quá trình nghiên cứu phát triển của vaccine?
Như vậy, theo bà Gleeson, ý tưởng rằng các bằng sáng chế cho phép các công ty sản xuất vaccine duy trì hiệu quả kinh tế là không nhất thiết chính xác. Bà cho biết: “Logic đó không đúng trong bối cảnh đại dịch.”
Chính phủ và người dân đã hỗ trợ một số tiền lớn cho việc nghiên cứu phát triển vaccine COVID-19 và các sản phẩm khác để chống lại đại dịch. Vậy, liệu có công bằng khi vaccine không thuộc sở hữu của toàn dân?
Động thái của các nước về vấn đề bằng sáng chế vaccine Covid-19
Hiệp hội Y tế công cộng Úc và Bác sĩ Không Biên giới Úc đã viết một bức thư kêu gọi chính phủ liên bang ủng hộ đề xuất không cấp bằng sáng chế vaccine Covid-19.
Việc miễn trừ các quyền sở hữu trí tuệ liên quan đến vaccine đã từng có tiền lệ. Hai thập kỷ trước, WTO đã thông qua lệnh miễn trừ tạm thời bằng sáng chế nhằm cho phép các nước nghèo nhập khẩu thuốc gốc giá rẻ điều trị HIV, lao và sốt rét trong bối cảnh khủng hoảng y tế.
Kể từ tháng 10 năm ngoái, Ấn Độ và Nam Phi cũng dẫn đầu ý tưởng từ bỏ các quyền sở hữu trí tuệ xung quanh các sản phẩm chống lại đại dịch Covid-19 thông qua Tổ chức Thương mại Quốc tế (WTO). Tuyên bố nhận được sự ủng hộ của hơn 100 quốc gia thành viên.
Chính quyền Tổng thống Joe Biden đã phải chịu áp lực rất lớn, từ cả đảng đối lập, để cung cấp thêm vaccine cho phần còn lại của thế giới. Mới đây, vào ngày 5-5, Đại diện Thương mại Mỹ – Bà Katherine Tai đã lên tiếng rằng chính quyền Mĩ ủng hộ việc miễn trừ các quyền sở hữu trí tuệ liên quan đến vaccine Covid-19.
-Huntress-
