Chuột Mickey và câu chuyện về sở hữu trí tuệ

Khi Walt Disney và Ub Iwerks sản xuất bộ phim hoạt hình “Steamboat Willie” vào năm 1928, đây là lần đầu tiên chú chuột Mickey xuất hiện. Chẳng ai có thể ngờ rằng chú chuột thông minh này sẽ trở thành một biểu tượng trong ngành giải trí trên toàn cầu và một ví dụ tồn tại rất lâu về thời gian giới hạn bản quyền được bảo vệ. Các tác động của Sở hữu trí tuệ (SHTT) trong lĩnh vực giải trí thậm chí còn vượt xa hơn cả những quy định liên quan đến bản quyền.

Gần một thế kỷ sau, việc Disney sắp sửa không còn bản quyền bộ phim “Steamboat Willie” là minh chứng cho một trong những vấn đề đáng chú ý mà ngành công nghiệp điện ảnh phải đối mặt đó chính là việc bảo vệ và duy trì quyền sở hữu trí tuệ. Khả năng không thể tránh khỏi của việc bản quyền bị hết thời hạn chỉ là một trong số những góc khuất chưa được tiết lộ về nhãn hiệu, cấp phép, định giá thương hiệu và các yếu tố khác đóng vai trò quan trọng trong cách sản xuất, kiếm nguồn thu và thưởng thức các tác phẩm điện ảnh.

Disney sắp mất bản quyền chuột Mickey

Quay trở lại cuối những năm 1920, luật bản quyền ở Hoa Kỳ đưa ra ít sự bảo vệ hơn so với các đạo luật ngày nay bởi nó chỉ cho phép thời hạn bảo hộ tối đa là 42 năm (bắt đầu với 28 năm và có thể gia hạn thêm 14 năm). Sau nhiều thập kỷ, khoảng thời gian bảo hộ này đã được gia tăng, đáng chú ý nhất là Đạo luật Gia tăng Thời hạn Bản quyền năm 1998. Đạo luật mới này do Công ty Walt Disney trực tiếp gây ảnh hưởng, việc này đảm bảo sự bảo vệ đầy đủ cho các tác phẩm được cho thuê, các tác phẩm không có tác giả hoặc có tác giả ẩn danh kéo dài 120 năm sau khi chúng được tạo ra hoặc 95 năm sau lần xuất bản đầu tiên, tùy theo việc tác phẩm được ra mắt sớm hay muộn.

Thời gian trôi qua và thời hạn bản quyền của bộ phim “Steamboat Willie” đã dần kết thúc, nhân vật Mickey sẽ tự động thuộc phạm vi công cộng vào tháng 10 năm 2024, cho dù bản quyền của nhân vật này đã được gia hạn vào năm 1998. Nhưng những quyền liên quan của nhân vật này vẫn sẽ có hiệu lực. Những đặc điểm gốc của chú Chuột Mickey sẽ có thể được sử dụng bởi những nhà sáng tạo khác trong phim hoạt hình của họ. Hình ảnh xuất hiện từ những năm 1920 của chú chuột Mickey là nhãn hiệu đã được đăng ký của Disney và các nhãn hiệu được trao quyền sử dụng sẽ không hết hạn miễn là Disney thanh toán các khoản gia hạn. Do đó, nếu ai đó sử dụng hình ảnh của chuột Mickey được lấy từ nội dung thuộc phạm vi công cộng theo cách bất hợp pháp đối với các nhãn hiệu đã đăng ký của Disney, bộ phận pháp lý của Disney sẽ nhanh chóng giải quyết hành vi vi phạm đó.

Đạo luật Gia tăng Thời hạn Bản quyền năm 1998 đã gây ra nhiều tranh cãi, nhiều người gọi đạo luật này là “Đạo luật Bảo vệ Chuột Mickey”. Những người chỉ trích việc kéo dài thời gian bảo hộ bản quyền cho rằng đạo luật này đã cản trở sự sáng tạo và đổi mới, trong khi những người ủng hộ lại cho rằng quyền của người sáng tạo cần có hiệu lực trong khoảng thời gian dài hơn và cho phép họ thu lợi một cách công bằng từ các tác phẩm của mình.

Nói cách khác, tên và hình dáng của chú chuột Mickey trong bộ phim hoạt hình Steamboat Willie sẽ chỉ có thể được Disney sử dụng để chỉ ra nguồn gốc của hàng hóa và dịch vụ. Bất kỳ ai cũng có thể sửa đổi, tái sản xuất và phân phối các bộ phim hoạt hình về Chuột Mickey khi bản quyền của Disney hết hạn, nhưng những nhà sáng tạo sẽ không có quyền thiết kế lại chú Chuột Mickey bằng cách sử dụng các yếu tố đã được đăng ký nhãn hiệu do Disney sở hữu.

Rất có thể Disney sẽ có những biện pháp quyết liệt trong vài năm đầu tiên để khẳng định vị thế của họ trong phạm vi công cộng và khẳng định quyền nhãn hiệu của mình cũng như thiết lập một kế hoạch kinh doanh thuận lợi mới.

Cuộc tranh cãi pháp lý liên quan đến NFT của Tarantino

Vai trò của tài sản SHTT trong việc xây dựng thương hiệu không chỉ giới hạn ở các bộ phim bom tấn hay các nhân vật hoạt hình. Điển hình như cuộc chiến pháp lý sắp tới giữa biên kịch kiêm đạo diễn nổi tiếng Quentin Tarantino (“Pulp Fiction”, “Once Upon a Time in Hollywood”) và công ty phân phối Miramax.

Vào cuối năm 2021, Tarantino đã công bố kế hoạch bán đấu giá các trang kịch bản đã được số hóa của bộ phim “Pulp Fiction”, bộ phim này chưa bao giờ được quay dưới dạng NFT. Miramax nhanh chóng đệ đơn kiện nhà làm phim vi phạm bản quyền và vi phạm hợp đồng. Các luật sư của Tarantino khẳng định quyền của vị đạo diễn đối với kịch bản phim cho phép ông thu lợi từ các tài sản liên quan trực tiếp đến bộ phim. Miramax tuyên bố rằng bản quyền riêng của họ đối với bộ phim có thể thay thế bản quyền kịch bản của Tarantino.

Lĩnh vực điện ảnh độc lập (lĩnh vực được Tarantino phổ biến với những bộ phim đầu tiên như “Pulp Fiction”) vẫn đang phát triển mạnh mẽ. Thành công này một phần là nhờ vào các dịch vụ phát trực tuyến như Netflix và Hulu, những dịch vụ này đã sử dụng các nền tảng có khả năng tiếp cận mạnh mẽ của họ để giới thiệu những bộ phim phức tạp, kích thích tư duy. Các ví dụ chính như các tác phẩm “The Irishman” của đạo diễn Martin Scorsese, hay “Roma” của đạo diễn Alfonso Cuarón và “The Power of the Dog” của đạo diễn Jane Campion, tất cả các bộ phim này đều nhận được nhiều đề cử cũng như giành được nhiều giải thưởng.

Trong ngành công nghiệp phim độc lập, dù rất dễ để bắt đầy quay một bộ phim, nhưng để bộ phim đó trở nên nổi tiếng là điều khó khăn hơn bao giờ hết. Với sự cạnh tranh khốc liệt trong khi nguồn lực, việc quảng bá và phân phối bị hạn chế, những người tìm thấy thành công thường là những nhà làm phim thực sự đam mê, những người được định hướng sáng tạo nghệ thuật và bất chấp thử thách.

Như đã nói, nếu như thực sự được tài trợ, đó sẽ là một cơ hội lớn với nhà làm phim. Những vấn đề trong việc phân phối phim của các nền tảng chiếu phim trực tuyến là chủ đề của một cuộc thảo luận vào tháng 7 năm 2022 với các nhà sản xuất phim độc lập nổi tiếng. Họ tuyên bố rằng khi các dịch vụ phát trực tuyến cung cấp tài chính, hỗ trợ sản xuất hoặc phân phối phim độc lập với ngân sách hứa hẹn (bao gồm phí của nhà sản xuất và đạo diễn) sẽ rất hấp dẫn các nhà đầu tư. Tuy nhiên, ngoài việc thu được lợi nhuận vẫn có các điều khoản bảo lưu hầu hết hoặc tất cả các quyền SHTT đối với các dịch vụ phát trực tuyến. John Lesher, nhà sản xuất bộ phim “Birdman” của Alfonso Cuarón (bộ phim chiến thắng giải Oscar 2015 cho Phim hay nhất) đã lưu ý rằng đây là một vấn đề lớn ở các thị trường điện ảnh châu Âu và Hoa Kỳ.